A. විදර්ශනාවේ අරමුණ ‘නිවන් දැකීම’ යි. “එහි විපස්සනා කවර යත් : ස්කන්‍ධයන්හි හෝ ධාතූන්හි ආයතනයන්හි – නාමරූපයෙහි – පටිච්චසමුප්පාදයෙහි – පටිච්චසමුප්පන්නධර්‍මයන්හි – දුක්ඛසත්‍යයෙහි – සමුදයසත්‍යයෙහි – නිරොධසත්‍යයෙහි – මාර්‍ගසත්‍යයෙහි – කුශලාකුශලධර්‍මයන්හි – සාවද්‍යානවද්‍යධර්‍මයන්හි කෘෂ්ණශුක්ලධර්‍මයන්හි – සෙවිතව්‍යාසෙවිතව්‍යයෙහි හෝ යථාභූත ව යම් විමසීමෙක් වෙසෙසින් විමසීමෙක් වීමංසායෙක් පරිවීමංසායෙක් ගැනීමෙක් වෙසෙසින් ගැනීමෙක් හාත්පසින් ගැනීමෙක් සිතින් හාත්පසින් සිතීමක් තුලනයක් පරීක්‍ෂාවක්, ඥානයක් විද්‍යාවක් නුවණැසක් බුද්ධියක් මෙධායෙක් ප්‍රඥාවක් අවභාසයෙක් ආලොකයෙක් ආභායෙක්, ප්‍රහායෙක් ප්‍රඥාබඞ්ගයෙක් ප්‍රඥා නමැති හීයෙක් ධම්මව්වයසම්බොධ්‍යඞ්ගයෙක් සම්මාදිට්ඨියක් මාර්‍ගාඞ්ගයෙක් වේ ද මේ විපස්සනා යි.

කවර කරුණෙකින් ‘මේ විපස්සනා’ යී කියනු ලැබේ ද යත්: (අනිත්‍යාදි විසින්) විවිධාකාරයෙන් දකී නුයි එකරුණෙන් මේ ‘විපස්සනා’ යි කියනු ලැබේ. තවද මේ විදර්‍ශනාව දෙවැදෑරුම් වන්නීය: (ධම්මවිපස්සනාති ... ?)

මේ විදර්‍ශනාඥානයෙන් දෙපරිද්දෙකින් දකී : ශුභ–අශුභ, කෘෂ්ණ–ශුක්ල, සේවිතව්‍ය–අසෙවිතව්‍ය, කර්‍ම–විපාක, බන්‍ධන–විමොක්‍ෂ, ආචය–අපචය, ප්‍රවෘත්ති–නිවෘත්ති සංක්ලෙශ–ව්‍යවදාන දැයි මෙසේ දෙපරිද්දෙකින් දකී නුයි ‘විපස්සනා’ යී කියනු ලැබේ. නොහොත් ‘වි’ යනු උපසර්‍ග යැ, (විවිධාකාරයෙන්) දැකීම යැ යන අර්‍ත්‍ථ යි. එහෙයින් විපස්සනා' යී කියනු ලැබේ. මේ ‘විපස්සනා’ යි.”

A. විදර්ශනා අරමුණු: “විදර්ශනා ඥානය සඳහා භාවනා කරන යෝගී පුද්ගලයා විසින් පරමාර්ථ ප්‍රඥප්ති දෙක අතුරෙන් පරමාර්ථ නාම රූප ධර්මයන් ම මෙනෙහි කළ යුතු ය. ප්‍රඥප්තිය මෙනෙහි නොකළ යුතු ය. පරමාර්ථ නාම රූපයන් අතුරෙන් ද ලෞකික ධර්මයන් පමණක් මෙනෙහි කළ යුතු ය. ලෝකෝත්තර ධර්ම මෙනෙහි නොකළ යුතු ය. කුමක් හෙයින් ද යත්? ලොකොත්තර ධර්ම නුපදවා ගත් බැවිනි. පෘථග්ජනයාහට ඒ ලෝකෝත්තර ධර්මයන් ස්වභාව ලක්ෂණ වශයෙන් වැටහෙන්නේ නැත. ආර්යය පුද්ගලයන්ට ඒ ලෝකෝත්තර ධර්ම ඇති සැටියෙන් දත හැකි වුවත් එය මෙනෙහි කිරීමෙන් වැඩක් නැත. එය එසේ මැ යි. ලෞකික ධර්මයන් මෙනෙහි කිරීමෙන් ඒ ධර්මයන් කෙරෙහි පවත්නා නිත්‍ය ය, සැපය, ආත්ම ය යන වැරදි හැඟීම දුරු කළ හැකි ය. ලෝකෝත්තර ධර්මයන් තුළ වනාහි එවැනි කෙලෙස් උපදින ගතියක් නැත. ඒ නිසා ලෝකෝත්තර ධර්මයන් මෙනෙහි කළ නමුත් ක්ලේශ ප්‍රහානයක් නො වන්නේ ය. එහෙයින් “අනධි ගතත්තා” ය යි විසුද්ධිමග්ගයෙහි කියන ලදී. පෘථග්ජනයා විසින් ලෝකෝත්තර ධර්‍ම උපදවා නොගත් බැවින් එය මෙනෙහි නොකළ යුතුය යන අදහස යි. දික්සඟි මහාවග්ග අටුවාවෙහි ද “අවිසයත්තා, විසයත්තෙපි ච ඵලාභාවතො” ය යි කියන ලදී. පෘථග්ජනයාහට ලොවුතුරු දහම් අරමුණු නොකළ හැකි බැවින් ද, ආර්ය පුද්ගලයාහට එය අරමුණු කළ හැකි වුවත්, එයින් වැඩක් නොවන නිසා ද මෙනෙහි නො කළ යුතුය යනු එහි තේරුම යි.”